İçeriğe atla

Kimya mühendisliği tarihi

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Bu başlık kimya mühendisliğine ait serinin bir parçasıdır.
Kimya mühendisliği
Harima kimyasal tesisi
Temel ilkeler
Ünite prosesleri
Bakış açıları

Kimya mühendisliği, 19. yüzyılda "endüstri kimyası" ile uğraşanlar tarafından geliştirilmiş bir disiplindir. Sanayi Devrimi'nin öncesinde, endüstri kimyasalları ve tüketici malları (örneğin sabun) ağırlıklı olarak kesikli üretim yöntemiyle üretiliyordu. Kesikli üretim emek yoğun bir işlemdir. Bunun başlıca sebebi kesikli üretim yöntemi kullanan üretim tesislerinde bulunan pek çok ünite operasyonunun manüel kullanım gerektirmesi ve sonuç olarak iş gücüne ihtiyaç duyulmasıdır. Kesikli üretim boyu gerçekleştirilen fiziksel ve kimyasal işlemlerin sonunda satılabilir bir ürün sağlamak için elde edilen ürün izole edilebilir, saflaştırılabilir ve test edilebilir. Kesikli üretim işlemleri iş ve ekipman kullanımında verimsiz olmasına rağmen bugün hâlâ farmasötikal ara ürünler gibi değerli ürünlerin, parfüm ve boya gibi özel ve formüle edilmiş ürünlerin üretiminde kullanılmakta ve kâr elde edilebilmektedir. Kimya mühendisliği tekniklerinin üretim prosesi geliştirmesi üzerine uygulanması ile kimyasallar artık sürekli bir üretim hattında kimyasal işlemler ile daha büyük miktarlarda imal edilebilmektedir. Sanayi Devrimi, kesikli üretimden sürekli üretime geçişin başladığı dönemde ortaya çıkmıştı. Bugün ticari kimyasallar ve petrokimyasallar büyük çoğunlukla sürekli üretim prosesleri ile imal edilirken, özel kimyasallar, ince kimyasallar ve ilaçlar kesikli üretim yöntemleri ile üretilmektedir.

Köken

[değiştir | kaynağı değiştir]

Sanayi Devrimi, soda külü gibi dökme kimyasallarda hem miktar hem de kalite bakımından talepte büyük bir yükselişe yol açtı.[1] Bu iki anlama geliyordu:

  1. Faaliyetin büyüklüğü ve operasyonun etkinliği artırılmalıydı.
  2. Devamlı üretim işlemi gibi, kesikli üretime alternatif operasyonların incelenmesi gerekiyordu.

İlk kimya mühendisi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Endüstriyel kimya 1800'lerde uygulanmaktaydı ve İngiltere'deki üniversitelerdeki çalışmalar, 1848'de Friedrich Ludwig Knapp, Edmund Ronalds ve Thomas Richardson'ın Kimyasal Teknoloji adlı kitabı ile başladı.[2] 1800'de kimyasal işlemleri kontrol etmek için kullanılması gereken mühendislik ilkeleri ayrı bir mesleki faaliyet olarak tanınmıştı. Kimya mühendisliği ilk olarak Manchester Üniversitesi'nde George E. Davis'in 1887'de endüstriyel kimya uygulamalarını çeşitli yönlerini ele aldığı on iki derslik kimya mühendisliği eğitim kursu ile bir meslek olarak kurulmuştur.[3] Bugün ise kimya mühendisliği bir ana mühendislik dalıdır ve çeşitli endüstrilerde kimya mühendisleri kilit rol oynamaktadır. Tecrübeli kimya mühendisleri National Society of Professional Engineers'ın desteğiyle ABD'de lisanslı "Profesyonel Mühendis" olabilirler veya Birleşik Krallık'ta kurulmuş Kimya Mühendisleri Enstitüsü aracılığıyla "sözleşmeli" kimya mühendisi statüsü kazanabilirler.

Türkiye'de kimya mühendisliği ve kimya sanayisi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Modern kimyanın geçmişi ve kimya mühendisliğine geçiş

[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye'de kimya mühendisliğinin kurulması ve gelişimi 1900'lü yılların başlarına dayanır.

Elmacı'ya göre "Modern kimya Türkiye’ye mühendislik ve tıp eğitiminin kurumsallaşmasına paralel olarak girmiştir."[4] Osmanlı döneminde, 1917 senesine kadar kimya eğitimi mühendislik ve tıp eğitimi içerisinde sürdürülmüştür. Kimyager Derviş Paşa’nın Usul-ı Kimya (1848), Kırımlı Aziz’in Kimyâ-i Tıbbî (1868-1871), Tıbbiye hocalarından Ali Rıza’nın Kimya-i Uzvi (1901) adlı kitapları, Osmanlı'da kimya alanında yayınlamış ilk kitaplardandır.[5] Türkiye'de düzenli kimya eğitimine geçilmesi 1915 yılındaki reformlar ile gerçekleşmiştir. 1913 ile 1915 yılları arasında, Darülfünun'daki reform sonucunda 1917 yılında Almanya’dan üç profesör getirtilmiştir. Bu üç bilim insanı Fritz Arndt, Kurt Hoesch ve Gustav Fester'di. Almanya'dan getirilen profesörler tarafından kurulan Kimya Enstitüsü'nün kuruluş amacı “Endüstri Kimyageri” yetiştirmekti. Bu tarihlerde hem dünyada hem Türkiye'de, kimya mühendisliği henüz bir ana mühendislik dalı olarak esaslı yerini almamıştı.[6] Bu reformlarda kimya dersleri için Dârülfünun'da ayrı bir bina ayrılmıştır ve burada kurulan yeni enstitüye “Yerebatan Kimya Darülmesaisi” adı verilmiştir. Türk hocalar ve Fritz Arndt gibi pek çok Alman hoca bu enstitüde organik kimya, inorganik kimya ve sınai kimya dersleri vermişlerdir. Ancak kimya eğitiminin sistematikleşmesi 1917 yılında kurulan "Kimya Enstitüsü" ile gerçekleşmiştir.[7] 1917'den 1933'e Dârülfünun'da, 1933'ten 1935'e İstanbul Üniversitesi’nde “Kimyager Diploması” verilmiştir.[4]

Üniversite reformu sonrasında kimya mühendisliği bölümü Türkiye'de esaslı yerini almıştır.[6] 1958 yılında Orta Doğu Teknik Üniversitesi ve İstanbul Teknik Üniversitesi'nde açılan,[8][9] 1957 yılında Robert Kolej Mühendislik Yüksek Okulu'nda kurulup, 1971'de millileştirilip Boğaziçi Üniversitesi'ne aktarılan kimya mühendisliği bölümleri, Türkiye'de kimya mühendisliğinin gelişmesinde ve bilinmesinde öncü kurumlar olmuşlardır.[10] 1954 yılında, TMMOB'ye bağlı olarak Kimya Mühendisleri Odası kurulmuştur.[11] Türkiye'de kimya mühendisliğine geçişin dönüm noktası ise, 25 Nisan 1935 tarihli Fen Fakültesi Meclisi toplantısında alınan karar olmuştur."[12] Alınan karar ile üç yıllık kimyagerlik öğretimi dört yıllık kimya mühendisliği öğretimine dönüştürülmüştür.[13]

Modern kimya mühendisliğine geçiş ve geleneğin yerleşmesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Üniversite reformu ile beraber 1935 yılına gelindiğinde, İstanbul Üniversitesi'nden belli sertifikaları alan ve sınavları geçen öğrencilere kimya mühendisliği diploması verilmesini sağlayan Fen Fakültesi Kimya Mühendislik Tedrisat ve İmtihan Talimatnamesi hayata geçmiştir.[14] Uzun yıllar kimya mühendisliğinde Alman usulünü izleyen üniversiteler, 1950'li yıllardan itibaren Amerikan usulünü esas aldılar.[15] İstanbul Teknik Üniversitesi'nde Kimya Mühendisliği eğitimi, 4 yıllık lisans programı şeklinde 1958 yılında İTÜ Teknik Okulu Kimya Şubesinde başlamış, Orta Doğu Teknik Üniversitesi'nde de Kimya Mühendisliği Bölümü aynı tarihte açılmıştır. Robert Kolej Mühendislik Yüksek Okulu'nda kurulan kimya mühendisliği bölümü de 1971'de millileştirilip Boğaziçi Üniversitesi'ne aktarılmıştır.[16][17][18]

Kimya sanayisi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Tüpraş İzmit Rafinerisi

Kimya mühendisliğinin Türkiye'de gelişiminde, petrokimya endüstrisinin kurulması rol oynamıştır. 1954 tarihinde, kamu adına hidrokarbon arama, sondaj, üretim, rafineri ve pazarlama faaliyetlerinde bulunmak amacıyla Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) kurulmuştur.[19] TPAO'nun öncülüğünde 1965 yılında PETKİM,[20] 1974 yılında Boru Hatları İle Petrol Taşıma Anonim Şirketi (BOTAŞ),[21] 1983 yılında TÜPRAŞ kurulmuştur.[22] Petrokimya alanındaki yatırımlar ve ilerlemeler ve 80'lerden itibaren özel girişimler ile Türkiye'de gelişen kimya sanayisi kimya mühendisliği istihdamını ve ihtiyacını artırmıştır.[8] Bu sektörde yoğun olarak distilasyon kolonları, reaktörler ve ısı değiştriciler gibi ekipmanlar kullanıldığından[23] bu süreçler hakkında bilgi sahibi olan kimya mühendislerine ihtiyaç duyulmaktadır.[24][25]

Türkiye'de petrol ve petrokimya girişimlerinden sonra gelişen kimya, gıda (yağ ve şeker fabrikaları), ilaç, plastik, çimento ve yapı malzemeleri, boya, cam ve seramik, kozmetik, hızlı tüketim malları, tarım ilaçları ve gübre, endüstriyel gazlar ve diğer birçok endüstri de kimya mühendisliğine ihtiyacı artırmıştır. 2008 yılında Türkiye'nin kimya sektöründe toplam 200.303, 2010 yılında 229.221, 2011'de ise 230.629 kişi istihdam edilmiştir.[26] 1935'te kurulan Türkiye Şeker Fabrikaları,[27] çeşitli tarihlerde yerli ve yabancı özel girişimler ile kurulan ilaç fabrikaları da kimya mühendisine ihtiyaç duymaktadır.[28] Kimya ve üretim sektöründeki kimya mühendisi istihdamı 2004'ten 2011'e genel olarak artış göstermiştir.[29]

2000 yılından sonra Türkiye'de devlet eliyle kurulan ve kimya mühendislerinin istihdam merkezlerinin dönemin hükümeti tarafından özelleştirmesi gerçekleştirilmiştir. PETKİM 2008 yılında Azerbaycan devletine ait SOCAR'a,[30] TÜPRAŞ 2006 yılında Koç-Shell konsorsiyumuna devredilmiştir.[31] Türkiye Şeker Fabrikaları'nın özelleştirme işlemlerinin süresi ise 2023'e uzatılmıştır.[32]

Türkiye'deki genel işsizlik sorunu nedeniyle KMO 2015 yılında "Kimya Mühendislerinin İşsizlik Sorunu Çözülmelidir" başlıklı bir basın açıklaması yayınlamış,[33] 2018 yılında da bir "Üniversite Yerleştirme Sonuçları Kimya Mühendisliği Raporu" hazırlamıştır.[34] Bu raporlar ve açıklamalarda kimya mühendislerinin Türkiye'deki işsizlik sebepleri detaylı bir biçimde incelenmiş, çözüm önerileri sunulmuştur. 2018-19 Türkiye döviz ve borç krizi ve ekonomik küçülme ile Türkiye genelinde artan işsizlik kimya sektöründe de etkilerini göstermiştir. Ancak kimya sektörünün firmalarının ihracat gerçekleştiren ve cari açığı kapatan firmalar olmaları, kimya mühendislerine geçmişte olduğu gibi şimdi de çeşitli olanaklar ve iş imkânları tanımaktadır.[26][35]

Mesleki dernekler

[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk girişim 1880'de, Londra'da bir "Kimya Mühendisliği Derneği" oluşturmak içindi. George E. Davis bir Kimya Mühendisliği Derneği kurmaya çalışmıştı ancak bunun yerine derneğin ismi Kimya Endüstrisi Derneği olmuştu, kendisi de derneğin ilk sekreteriydi.[36] 1908'de Amerikan Kimya Mühendisleri Enstitüsü (AIChE), 1922'de İngiltere merkezli Kimya Mühendisleri Enstitüsü (IChemE) kuruldu.[37] Bu iki kuruluşun da uluslararasında önemli üyeliği vardır. Türkiye'de 1954 yılında, TMMOB'a bağlı olarak Kimya Mühendisleri Odası kurulmuştur.[38]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Kostick, Dennis (1998). "The origin of the U.S. natural and synthetic soda ash industries" 9 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (PDF). Wyoming State Geological Survey Public Information Circular. 39. Retrieved 19 February 2018.
  2. ^ Ronalds, B.F. (2019). "Bringing Together Academic and Industrial Chemistry: Edmund Ronalds' Contribution". Substantia. 3(1): 139–152.
  3. ^ Delgass; et al. "Seventy-Five Years of Chemical Engineering" 18 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Purdue University. Retrieved 13 August 2013.
  4. ^ a b İrfan Elmacı, Osmanlı Bilimi Araştırmaları 27 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., XVII/2 (2016): 115-130
  5. ^ İlhan Tekeli, Selim İlkin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, s. 156-158.
  6. ^ a b "Tarihçe". İstanbul Üniversitesi - Cerrahpaşa Mühendislik Fakültesi, Kimya Mühendisliği Bölümü. 2020. 28 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  7. ^ “Kimya ilmi ve tedrisatı”, Kimya Annali, c.4, sayı 20, Birinci Kânun 1939, İstanbul, 1939, s. 22.
  8. ^ a b "Tarihçe". ODTÜ Kimya Mühendisliği Bölümü. 9 Nisan 2019. 26 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  9. ^ "Bölüm Tarihçesi". İTÜ Kimya Mühendisliği Bölümü. 2020. 1 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  10. ^ "Tarihçe". Boğaziçi Üniversitesi Kimya Mühendisliği Bölümü. 2020. 27 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  11. ^ "TMMOB Şimdi 60. Yılını Kutluyor". TMMOB Kimya Mühendisleri Odası. 16 Ekim 2014. 7 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  12. ^ İrfan Elmacı, Osmanlı Bilimi Araştırmaları 27 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., XVII/2 (2016), syf 121.
  13. ^ E. Dölen, Türkiye Üniversite Tarihi, Cilt 4: İstanbul Üniversitesi 1933-1946, s. 478.
  14. ^ Fen Fakültesi Kimya Mühendislik Tedrisat ve İmtihan Talimatnamesi, s. 5, 6.
  15. ^ M. Orhun, Teknik Formasyon ve Kimya Mühendisliği, s. 155.
  16. ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2019. 
  17. ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2019. 
  18. ^ "Arşivlenmiş kopya". 27 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2019. 
  19. ^ "Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı". TPAO. 2020. 18 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  20. ^ "Kurum Profili". Petkim. 2010. 11 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  21. ^ "Şirket Profili". BOTAŞ. 2020. 7 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  22. ^ "Tüpraş". Koç Holding. 2020. 19 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  23. ^ Fahim, M. A., Alsahhaf, T. A., & Elkilani, A. S. (2010). Fundamentals of petroleum refining. Oxford: Elsevier. doi:10.1016/C2009-0-16348-1
  24. ^ "Job profile: Chemical engineer". AGCAS & Graduate Prospects Ltd. 2020. 18 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2020. 
  25. ^ "What do Chemical Engineers Do?". American Institute of Chemical Engineers. 20 Aralık 2016. 21 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2020. 
  26. ^ a b Petrol-İş, Kimya Sektörü Araştırması, Aralık 2004.
  27. ^ "Tarihçe". Türkiye Şeker Fabrikaları. 2020. 7 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2020. 
  28. ^ Algüzey, Ahmet Kerem (21 Eylül 2019). "Kimya Mühendisliği Nedir? Kimya Mühendisliği'nin Türkiye'de Gelişimi ve Tarihi". Evrim Ağacı. 26 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2020. 
  29. ^ Turkay, Metin (Mayıs 2015). "Turkey's Chemical Industry Expands into Global Markets" (PDF). AIChe. 5 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 5 Temmuz 2020. 
  30. ^ "Petkim'in Socar'a satışı onaylandı". CNN Türk. 9 Mayıs 2012. 19 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  31. ^ "'Koç'luğunu gösterdi, TÜPRAŞ'a 4 milyar 140 milyon dolar verdi". Hürriyet. 5 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  32. ^ İnan, Sadettin (14 Ocak 2019). "Şeker fabrikalarının satışı 2023'e uzatıldı!". 2 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  33. ^ "Kimya Mühendislerinin İşsizlik Sorunu Çözülmelidir". TMMOB Kimya Mühendisleri Odası. 22 Aralık 2015. 7 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  34. ^ "2018 Yılı Üniversite Yerleştirme Sonuçları Kimya Mühendisliği Raporu". TMMOB Kimya Mühendisleri Odası. 24 Eylül 2018. 7 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  35. ^ Ertek, E., Kimya Sektörü Raporu 19 Ağustos 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Ağustos 2014.
  36. ^ Swindin, N. (1953). "George E. Davis memorial lecture". Transactions of the Institution of Chemical Engineers. 31.
  37. ^ W. F. Furter (1980) A Century of Chemical Engineering, Plenum Press (NY & London) ISBN 0-306-40895-3
  38. ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2019. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Kimya_mühendisliği_tarihi&oldid=33943090" sayfasından alınmıştır